Istnieje wiele teorii dotyczących początków mahjonga. Jedne przenoszą nas do trzeciego tysiąclecia przed naszą erą, inne sytuują jej początki w III w. p.n.e. Legendy i mity związane z jej powstaniem są niestety tylko chwytem marketingowym, który miał za zadanie podnieść sprzedaż popularnej w Ameryce rozrywki. Warto jednak przyjrzeć się im bliżej ze względu na zawartą w nich symbolikę. Niektóre z tych teorii powstały już na początku istnienia gry bądź w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat jej powstania, inne zostały wymyślone na pożytek mangi.
Legendą, która lokuje historię gry w trzecim tysiącleciu p.n.e jest opowieść o rybaku imieniem Sze. Mieszkał on wraz z rodziną w wiosce nad brzegiem morza. Codziennie łowił ryby znad skalnego urwiska, jednakże jego połowy nie były obfite. Postanowił, że wypłynie wraz z setką mężczyzn na otwarte morze i zarzuci sieci. Wszystko szło dobrze, aż do momentu, gdy przyszedł wiatr i wszystko wokół nich zaczęło się kołysać. Okazało się, że on jak i reszta kompanów cierpi na chorobę morską. Po powrocie do domu wioskowy znachor stwierdził, że choroba morska jest jedynie wytworem ich umysłu. Ponieważ Sze chciał kontynuować połów, musiał sprawić, że myśli rybaków będą zaabsorbowane przez coś innego niż morze. Wraz z dziewiątką swoich braci po długich naradach wymyślił grę ma tiau. W krótkim czasie rybacy tak bardzo znaleźli się pod jej wpływem, że nie myśleli już o niczym innym. Choroba morska znikła wraz z narodzinami mahjonga.
Jeden z mitów sugeruje nam, że pierwszym graczem mahjonga był Noe. On i jego trzech synów grało przez 40 dni i nocy potopu. Liczba ta miałaby odnosić się do początkowej liczby kart w grze Ma-Tiao, z której powstał mahjong. Wschodni wiatr miał być dominującym wiatrem podczas sztormu i dlatego też jest dominującym symbolem wiatru w grze. Zwierzęta wchodziły do Arki parami. Symbolem tego jest układ kamieni nazywający się "siedem par". Gdybyśmy przyjęli tę teorię, początków zabawy należałoby dopatrywać się ok. 2350 lat p.n.e. Jedną z najciekawszych teorii jest sugestia, że autorem gry był Konfucjusz (551-479 p.n.e.) - słynny chiński filozof, żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e. Historia pojawień się mahjonga w różnych częściach Chin pokrywa się z trasą wędrówek nauczającego swych doktryn Konfucjusza. Smoki używane w grze symbolizują trzy główne myśli filozofa. Chung (czerwony) to "dobrodziejstwo", Fa (zielony) to "szczerość", Po (biały) to "gorliwość". Zwykło się mówić, że Konfucjusz był miłośnikiem ptaków. Znalazło to swoje odniesienie w obrazie ptaszka bambusowego na pierwszym kamieniu z koloru bambusów, oraz w nazwie gry, która oznacza "wróbla" lub właśnie "ptaka bambusowego". Sposoby, w jakie melduje się grupy kamieni miałyby rzekomo pochodzić od nazwiska filozofa i imienia jego żony. Kan (meldunek do czwórki, po chińsku Kong) wywodzi się od Kong Fuzi (mistrz Kong), a Chii (meldunek do sekwensu, po chińsku Chow) od imienia Che albo Chow. Twórcy mahjonga bardzo dobrze znali klasyczną filozofię i mitologię chińską, zwłaszcza "Księgę Przemian", której elementy znalazły swoje odzwierciedlenie w grze. W dalszej części mojej pracy bardziej szczegółowo opiszę to zagadnienie. Prawdziwa historia gry również jest niejednoznaczna. Istnieje trzech prawdopodobnych twórców mahjonga. Jedne źródła podają, że jest nim anonimowy żołnierz, stacjonujący w mieście Ningpo, drugie mówią o Hung Hsiu-Chuan, przywódcy Rebelii Tai Ping1) , a jeszcze inne o człowieku imieniem Chen Yumen, żyjącym w Ningpo. Ostatnia teoria jest uznawana przez większość graczy mahjonga za najbardziej prawdopodobną. Interesujący jest fakt, że imię Chen Yumen znaczy "rybna brama", co powoduje spekulacje o związku z legendą rybaka Sze. Pewne jest, że mahjong powstał w latach 1850-1880. Do Japonii trafił w roku 1907.
Mahjong ma wiele nazw na całym świecie. W Chinach jest to májiang, co znaczy "konopiany lider", "jutowy generał" lub "lniany komandor". W Japonii nazywany jest majan. Nazwa ta oznacza "wróbla" lub w dosłownym tłumaczeniu "konopiany wróbel". Kamienie mahjonga, gdy się je miesza wydają specyficzny odgłos przypominający trzepotanie skrzydeł niezliczonej liczby wróbli, sprzeczających się o jedzenie wśród konopii. Dźwięk ten najlepiej oddawany jest przez mieszanie kamieni kościano-bambusowych. Inną teorią wyjaśniającą nazwę gry jest przypuszczenie, że wzięła się ona od ruchów wykonywanych przez graczy, którzy tak szybko manewrują rękoma dobierając i wyrzucając kamienie, że wyglądają przy tym jak skaczące wróble. Angielska nazwa gry "mahjong" została jej nadana przez Josepha Parka Babcocka (1893-1949) w 1920 roku. Stwierdził on, że "mah-jongg" (w takim zapisie) będzie brzmiało lepiej niż chińskie "mah que". Z powodu opatentowania nazwy, firmy sprowadzające mahjonga zmuszone były do stosowania innego nazewnictwa. W ten sposób mahjong znany jest również jako: Ma Chong, Ma Chiang, Ma Deuck, Pung Chow, Pe-Ling, Ma-chiao czy też "Gra Czterech Wiatrów", "Gra Stu Cudów" lub "Gra Tysiąca Możliwości". Najczęściej stosowaną transkrypcją nazwy gry jest po prostu wyraz "mahjong".
Liczba kamieni i ich wizerunek zmieniał się na przestrzeni dekad. Początkowo było ich 40, co jak wcześniej napisałem miało symbolizować 40 dni i nocy potopu. Do XVII w. ich liczba wzrosła do 108. Miały one swoje odzwierciedlenie w 108 rewolucjonistach Rebelii Tai Ping oraz sławnej wówczas powieści "108 rozbójników". Wizerunek kamieni w początkowych zestawach miał duże powiązania z klasyczną chińską filozofią i kosmologią. Jeden z zestawów zawierał cztery specjalne "zasady": Niebo, Ziemię, Człowieka i Pokój. Symbole te znajdują swoje źródło w Taoiźmie i "Księdze Przemian". Kolejny zestaw nie zawierał wiatrów. Zamiast nich były cztery cechy główne człowieka według Konfucjusza: prawość, przyzwoitość, sprawiedliwość i skromność. W innym mahjongu wiatry zastąpiono kamieniami odzwierciedlającymi wysokie rangi. Były to: Książę, Markiz, Marszałek i Premier. Zielony Smok reprezentował cesarzową, a czerwony cesarza. Razem z poprzednimi symbolami tworzyły one zhierarchizowaną strukturę dworu Chin. Fakt ten podkreślał znak umieszczony na dole koloru cyfr - chiński "pin" (albo "ping") oznaczający "rangę". Obecnie, typowy zestaw do mahjonga zawiera 144 kamienie, z czego 8 z nich to nieużywane w Japonii kwiaty i pory roku. Te bonusy zwane są również Ośmioma Apostołami przez Chińczyków. Odnoszą się do ośmiu uczniów wielkiego chińskiego filozofa Lao Tse (VI w.p.n.e.). Mahjong początkowo został oparty na fundamentalnych pojęciach chińskiej filozofii i kosmologii. Elementy gry symbolizują interakcję pomiędzy trzema ostatecznościami wszechświata: Niebem, Ziemią i Człowiekiem. Ekspresja ta wyraża się nie tylko w wizerunkach kamieni, ale również w sposobie w jaki formują one grupy i kombinacje. Te 144 miałyby symbolizować liczbę konspektów Ziemi, a czworokąt uformowany z kamieni przedstawia Wszechświat. Mur w mahjongu jest również symbolem Wielkiego Chińskiego Muru. Niebo manifestuje się w czterech porach roku, Ziemia w czterech wiatrach, a Człowiek w czterech kwiatach, symbolizujących bieg życia. Smoki symbolizują Niebo-Biały, Ziemię-Zielony i Człowieka-Czerwony. Na kamieniu Czerwonego Smoka widnieje chiński znak "chun" oznaczający "środek". Człowiek znajduje się więc pomiędzy Niebem a Ziemią. Kolory używane w grze odzwierciedlają ruchy trzech ostateczności wszechświata. Kółka reprezentują Koło Nieba, bambusy (po chińsku "chou" znaczy "oś") oznaczają Oś Ziemi, a cyfry (na dole kamieni z tego koloru znajduje się znak "wan" znaczący liczbę 10 000) symbolizują, w kosmologicznym kontekście, zmiany życia Człowieka, których jest "miliard". Słowo "wan" odnosi się nie do rzeczywistej liczby, ale do niewyobrażalnej ilości reprezentowanej przez liczbę 10 000. Istnieje bardziej "przyziemne" wytłumaczenie znaczenia kolorów w mahjongu. Kółka odczytywane po chińsku jako "bing" miałyby być monetami. Bambusy to "sznurki", na których w starożytnych Chinach zawieszano monety z dziurką w środku. Cyfry reprezentują miliardy takich pieniężnych sznureczków.
Celem mahjonga jest zebranie harmonijnego układu kamieni. Chińczycy, w momencie kompletowania układu mówią "ho" albo "fu" co oznacza odpowiednio "harmonię", "pokój" lub "szczęście", "błogosławieństwo". Symbolicznie najbardziej perfekcyjnym sposobem zakończenia układu jest skompletowanie pary. Para w mahjongu jest symbolem taoistycznego diagramu taiji , zawierającego Yin i Yang . Według niektórych mahjong został oparty na dwóch polarnych opozycjach i trzech skonfigurowanych liniach. Te polarne opozycje to właśnie Yin i Yang. Sekwensy i trójki w grze symbolizują trzy linie (trigramy), które skonfigurowane ze sobą tworzą tzw. Pa Kua (Osiem Trigramów). Pa Kua miałaby odpowiadać układowi w mahjongu, który tworzymy poprzez łączenie trójek i pary. Według Taoizmu i "Księgi Przemian" z "Wielkiej Pustki" zradza się Jeden. Jeden symbolizuje Yang, w mahjongu kamień od pary. Jeden zradza Dwa. Dwa to Yin, w mahjongu drugi kamień od pary. Razem tworzą Trzy, czyli trójki i sekwensy. Trzy zradza Dziesięć Tysięcy Rzeczy, które symbolizuje znak "wan" umieszczony na kolorze cyfr. Ruch w grze odbywa się w przeciwną stronę do ruchu wskazówek zegara. Najpierw jest Wschód, potem Południe, Zachód i Północ. Powodem takiej kolejności wiatrów jest ich związek z porami roku. Na wiosnę wiatr wieje ze wschodu, w lato z południa, na jesieni z zachodu a w zimę z północy. Dlaczego jednak poruszamy się w prawą stronę? Powierzchnia do gry symbolizuje powierzchnię Ziemi. Z "niebiańskiego" punktu widzenia kolejność następujących po sobie pór roku jest przeciwna do ruchu wskazówek zegara. W celu wizualizacji tego zagadnienia, posłużę się przykładem kartki papieru trzymanej ponad głową. Zaznaczmy na niej cztery kierunki świata. Następnie połóżmy ją na stole zaznaczonymi kierunkami do dołu. Rezultatem powyższego jest układ wiatrów jak w mahjongu.
Kolejnym symbolem w grze jest wygląd kości. Poza tym, że są one mniejsze od europejskich, różnią się kolorystyką kropek. Chińczycy uważają, że czerwony jest kolorem pomyślnym i używali go do dekorowania artykułów codziennego użytku. Najlepszym rzutem kośćmi jest wynik "jeden", dlatego też postanowili, że pomalują kropkę na czerwono. W chińskich zestawach, w odróżnieniu od japońskich, posiadamy jeszcze jedną cyfrę w kolorze czerwonym. Jest nią "czwórka". Historia jej koloru wiąże się z ciekawą legendą. Cesarz Hsuan Tsung (602?-664), z chińskiej dynastii Tang(618-907) grał w kości z Yang Kuei-Feit, jego konkubiną. Do zwycięstwa potrzebował wyrzucić trzy razy z rzędu cyfrę "cztery". Pierwszy rzut był udany, jak również drugi. "Cztery, cztery" błagał cesarz, zanim ośmielił się rzucić kośćmi po raz trzeci. Spełniły one jego gorące życzenie. Dworzanin, który z uwagą przyglądał się całej sprawie zaproponował, aby uczcić to specjalne wydarzenie. Cesarz wydał dekret, w którym napisano, że cyfra "cztery" na każdej kości ma być w przyszłości koloru czerwonego. Dlaczego symbol ten nie przeniósł się do Japonii? W Japonii jedno z czytań cyfry "cztery" oznacza śmierć. Kolor czerwony kojarzony jest z krwią, nieczystością i śmiercią. Moim zdaniem, do Japończyków nie przemawiał symbol pomyślnej, czerwonej "czwórki". Wystarczyło im, że posiadali już czerwoną "jedynkę", do której bardzo zgrabnie mogli doczepić znaczenie "Wschodzącego Słońca", obecnego na fladze Japonii.
Symbolizm pojawia się również w nazewnictwie układów mahjonga. Przykładem mogą być tu: Tenho - "Błogosławieństwo Nieba", Chiho - "Błogosławieństwo Ziemi" czy Kokushimuso - "Trzynaście Sierot". Ostatni z nich ma symbolizować dwanaście zwierząt zodiaku chińskiego i trzynastego - kota, który nie dostał się do zbioru.
Współcześni autorzy mang próbują "dorobić" mahjongowi symbolikę, która tak naprawdę nie ma nic wspólnego z samą grą jak i jej powstaniem. Przykładem jest manga autorstwa Owady Hideki'ego Mudazumo Naki Kaikaku: The Legend of Koizumi. Założeniem mangi jest fakt, że polityka międzynarodowa rozgrywa się na stole od mahjonga, z prawdziwymi postaciami w tle. Głównym bohaterem jest były premier Japonii, Jun'ichiro Koizumi(ur. 08.01.1942, premier w latach 2001-2006). W drugim tomie mangi, walczy on z Papieżem Benedyktem XVI. Według Przywódcy Kościoła Katolickiego mahjong jest imitacją zasady wszechświata i stworzenia człowieka. Wszystkie rzeczy, które powstały podczas Dzieła Stworzenia powstały również odpowiednio na macie od mahjonga. Bóg stworzył "Grę Czterech Wiatrów", tak samo jak Wszechświat i Ludzkość w ciągu 6 dni. Tekst Stworzenia Mahjonga stylizowany jest na tekście Księgi Rodzaju. Chciałbym przytoczyć jego fragment:
Na początku Bóg stworzył matę do mahjonga. Kamienie istniały w Chaosie. Czekały tylko na odpowiedni moment, aby wyjść z Ciemności. Wtedy Bóg rzekł: "Niechaj się stanie światłość" . 4))Wtedy Duch Święty rzucił kośćmi 5)). Wkrótce potem narodziła się istota, która dała świadectwo początku wszystkiego. Narodziła się Matka 6)). I tak upłynął dzień pierwszy. Wtedy Bóg rzekł: "Niechaj powstaną kamienie w środku góry 7)) i niechaj oddzielą jedne kamienie od drugich". Bożymi Rękoma góry zostały rozdzielone na Wschód, Południe, Zachód, Północ i w odpowiednie miejsca zostały umiejscowione. To był początek rozdania kamieni. I tak upłynął dzień drugi. Wtedy Bóg rzekł: "Niech jipai8)) zgromadzą się w jednym miejscu, sozu9)) w miejsce sozu, manzu ))10 w miejsce manzu". To był początek ułożenia kamieni na ręce. I tak upłynął dzień trzeci. Wtedy Bóg rzekł: "Niechaj powstanie ciało świetliste na górze. Niechaj powstanie wskaźnik Dora))11)) . Niechaj odkryty kamień panuje nad Dorą i niechaj zakryty kamień panuje nad Ura Dorą12)) ". To był początek Dory. I tak upłynął dzień czwarty. Wtedy Bóg rzekł: "Niechaj mata zapełni się kamieniami". To był początek ciągnięcia kamieni. W ten sposób narodziła się "rzeka" 13)) i "odrzuty" 14)). Za pomocą różnych myśli mata się zapełniła. I tak upłynął dzień piąty. Wtedy Bóg rzekł: "Uczyńmy Istotę na Nasz obraz, podobnego Nam. Głowa, lewa ręka, prawa ręka, korpus, nogi. Poprzez cztery grupy i jedną głowę stwórzmy Istotę podobną Bogu15)) , stwórzmy Człowieka. Niechaj panuje nad wszystkim". I tak upłynął dzień szósty.
Mahjong nie jest antyczną grą, jak niektórzy autorzy sugerują. Legendy i mity związane z jego powstaniem są jedynie chwytem marketingowym lat dwudziestych XX w. Wynalezienie gry nie jest dobrze udokumentowane w Chinach i większość Chińczyków nie przypisuje mu mitologicznego powstania i całej symbolicznej otoczki. To ludzie z Zachodu, w styku z egzotyczną kulturą Chin, zaczęli fantazjować na temat mahjonga, jego historii, zasad gry i akcesoriów. W każdej legendzie jest oczywiście ziarno prawdy. Zestawy sprzed lat, zawierające nieistniejące już kamienie, na pewno w większym stopniu niż współczesne odnosiły się do tradycyjnej kultury Chin, jej filozofii i kosmologii. Mahjong został stworzony dla rozrywki i takim powinien pozostać. Pewne chińskie przysłowie mówi: "Jedna osoba powie fałsz, a setka powtarza go jako prawdę".
1) 1851-1864. Rebelia Wielkiego Pokoju wywołana przez Hung Hsiu-Chuan przeciwko rządom dynastii Qing (1644-1911).
2) Diagram chińskiej koncepcji filozoficznej związanej z konfucjanizmem oraz taoizmem, tłumaczony jako "najwyższa ostateczność". Taiji to nazwa stanu wszechświata, w którym doszło do podziału na yin i yang.
3) Zasada chińskiej filozofii klas. i religii taoistycznej, oznaczająca wzajemne oddziaływanie 2 przeciwstawnych i dopełniających się sił: yin - ciemność, bierność, żeńskość, śmierć, i yang - światło, aktywność, męskość, życie; yin-yang ujmowano jako naturalną przyczynę przemian zachodzących we wszechświecie.
4) Symbolem tego jest wyłanianie się kamieni spod blatu automatycznego stołu do mahjonga.
5) Symbolem tego jest rzut kośćmi przez automatyczny stół, który wprawia je w ruch drganiami po naciśnięciu przycisku.
6) Matką nazywany jest w mahjongu gracz rozdający, gracz Wschodu (każdy bowiem przypisany jest jednemu z wiatrów). Tutaj chodzi o gracza, który jako pierwszy w całej grze został rozdającym.
7) Mur w mahjongu zwany jest również górą.
8) Kamienie specjalne, czyli wiatry i smoki.
9) Bambusy.
10) Cyfry.
11) Specjalny kamień w mahjongu. Jest o jedno oczko wyższy od wskaźnika Dory, tzn. jeśli wskaźnik to 3, wtedy Dorą jest 4, jeśli 9 to 1, Wschód to Południe itd. Jeżeli mamy go w swoim układzie i skończymy grę, to każdy kamień Dora dodaje nam jeden punkt
12) Jest to kamień o jedno oczko wyższy od wskaźnika znajdującego się pod wskaźnikiem zwykłej Dory.
13) Rzeką nazywane są kamienie wyrzucane przez gracza.
14) Odrzucony kamień do "rzeki".
15) Układ w mahjongu symbolizuje Stworzenie Człowieka. Głową nazywana jest para, cztery grupy to cztery trójki. W mandze są one reprezentowane przez: białego smoka (lewa ręka), zielonego smoka (prawa ręka), czerwonego smoka (korpus), jedynkę bambusów (nogi). Układ ten nazywamy Daisangen, czyli Wiela Trójka Smoków. W mandze został nazwany Santorinite, czyli Święta Trójca.